Филипп Дж. Альтбах – зерттеуші және негізін қалаушы, ал Ханс де Вит – профессор және Бостон колледжінің (АҚШ) Халықаралық жоғары білімді зерттеу орталығының директоры. Электрондық пошта: altbach@bc.edu, dewitj@bc.edu. 

Ғылыми баспа әлемінде және жалпы білім таратудың жаһандық жүйесінде дағдарыс бар: жетекші журналдар рецензияға жіберілген мақалалар ағынына төтеп бере алмайды, тым көп кітаптар мен сапасы күмәнді басылымдар шығарылуда, жосықсыз баспагерлер пайда табуда. Сонымен бірге бүкіл әлем ғалымдары ғылыми мақалаларды көбірек жариялау қажеттілігінен қатты қысымға ұшырауда. 

Беделді The Review of Higher Education ғылыми журналының жаңа мақалаларды уақытша қабылдамау туралы шешімі, мақалаларды қарау және жариялау бойынша жоспарланған кестеден екі жыл артта қалуы Twitter-де наразылық тудырды және жалпы ғылыми мақалалардың болашағы мен қазіргі жүйенің негізгі элементтерінің бірі – соқыр рецензия туралы пікірталас тудырды. 

Бұл проблемалар жаһандық жоғары білім соңғы жарты ғасырда бастан өткерген бірқатар өзгерістердің, әсіресе ұлттық және халықаралық университеттер рейтингтерінің массасы мен таралуының нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты изоморфизмнің социологиялық феномені: университеттердің көпшілігі академиялық иерархияның басында тұрған жетекші университеттер сияқты болғысы келеді, сондықтан олар зерттеуге белсенді түрде араласа бастайды. 

Ақырында, жоғары оқу орнынан кейінгі кадрларды даярлау саласында дәстүрлі диссертациядан бас тартып, оның орнына оқу барысында ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері бойынша ғылыми журналдарда бірнеше мақалалар жариялау талабын енгізу үрдісі байқалады, бұл шын мәнінде сапаны бағалау жауапкершілігін білдіреді. Жоғары оқу орнынан кейінгі дайындық университеттің аттестаттау комиссияларынан ғылыми басылымдардың рецензенттері мен редакторларына беріледі. Қажетсіз және бұзылған жүйе. Біздің аргументіміз қарапайым. 

Тым көп мақалалар жарияланады, себебі академиялық жүйе қажетсіз жарияланымдарды марапаттайды. Шектеулерді енгізу қажет. Ғылыми мақалалар мен жарияланымдар санын қысқарту рецензия жүйесінің тиімділігін арттырады, жосықсыз басылымдар мен баспагерлердің көбеюін азайтуға немесе олардан толығымен арылуға көмектеседі. Ең бастысы, ғалымдардың оқу және басқа да жұмыс түрлерімен айналыспай, жарияланымдарының санына алаңдауына қатысты стресін азайтады. 

Эрнест Л. Бойер 1990 жылы «Қайта қаралған «Шәкіртақы: Профессорлар үшін басымдықтар» атты кітабында академиялық бағалау мамандықтың барлық аспектілерін қамтуы керек және жоғары білім беру қызметкерлерінің басым көпшілігі ғылыми нәтижелерге емес, олардың оқытушылық қызметіне қарай бағалануы керек деп тұжырымдайды. Өйткені олар зерттеу университеттерінде жұмыс істемейді. Мұғалімдер қазіргі ғылыми тенденцияларды және өз кәсіптік салаларындағы ой-пікірлердің дамуын ұстануы керек, бірақ олар жаңа білім өндірумен айналысуға міндетті емес деп жазады. 

Бірақ ғылыми-зерттеу емес университеттердегі әлі де ғылыммен айналысқысы келетін және ғылыми мақаласын басып шығарғысы келетін санаулы адамдарға мұны істеуге мүмкіндік жасау керек.

Жоғары оқу орындары қызметкерлерінің көпшілігінде ғылыми жұмыстың екінші дәрежелі рөлін мойындаумен қатар, оқытушылық жұмыстың маңыздылығын түсіну және мойындауы күшейтілуі керек. Институционалдық және жеке изоморфизмді жеңу керек. Бұл оңай жұмыс емес, бірақ пірәндік және таяқша әдісін қолдансаңыз, мүмкін емес. Ғылыми статусы жоқ университеттердің көпшілігі негізінен оқытумен айналысуы керек, олар әдетте мұны істейді. 

Қызметкерлерді жоғары сапалы оқыту және қоғам мен өндіріске қызметі үшін марапаттау керек, бірақ іргелі ғылыми жұмыс жасайды деп күтуге болмайды. Барлық университеттер ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысады деп есептейтін неміс Гумбольдт моделі білім сапасын сақтау үшін негізсіз және қажет емес. Алайда қолданбалы ғылымдар университеттері мен басқа да ғылыми емес институттар ғылыми гранттар мен магистратура бағдарламаларын ашу құқығын сұрайды, көптеген саясаткерлер оларды қолдайды. 

Еуропада және басқа елдерде қолданбалы ғылымдар университеттерінің саны артып келеді. Бірақ оларға ғылыммен айналысудың қажеті жоқ, олар өз атына адал болып, ең алдымен қолданбалы зерттеулермен біріктірілген оқытуға назар аударады. Ғылыми мансапқа ұмтылмайтын адамдар үшін ғылыми аспирантураға балама кәсіптік аспирантура болуы мүмкін. 

Біз қатаң саралау кезінде және ғылыми жарияланымдар тек зерттеу университеттерінде ғана талап етілсе, зерттеулердің сапасы жақсарып, қазіргі ғылыми мақалалар санының жартысын жоюға болады деп ойлаймыз.