– Жақында іссапармен қазақ-қытай шекарасына, Достық бекетіне барып, қайттық. Журналист ретінде көңілімді аударғаны, Қытай жағын­дағы ұзындығы 10 шақырым, ара қашықтығы 50 метрден орналасқан жел электр қондырғылары күндіз-түні жұмыс істеп тұр да, біздегі, Дос­тық жағындағы жалғыз қондырғы айына бірер күн ғана жұмыс істейтін көрінеді. Қытай жағындағы жел қондырғысының құны 2 мың АҚШ доллары, ал біздегі жалғыз қондырғы 30-40 мың АҚШ доллары дейді.

– Мен бұл жайттан хабардар­мын. Достық бекетіндегі жалғыз қондырғының жұмыс істемеуіне кінәліні іздеудің қажеті жоқ. Достық бекетінде жел қондырғысы желдің жылдамдығы секундына 25 метрден асып кетсе, жұмыс істе­мейді, сынып қалады. Себебі шет­елден алдырылған, 3 метрден 25 метр жылдамдықтағы жел екпініне ғана шыдас береді. Одан күштіні көтере алмайды. Себебі Қытай жағындағы желдің екпіні мен біз жақтағы желдің жылдамдығын бір-бірімен салыстыруға болмайды. Бізден жиналып барған желдің екпіні Қытай жеріне барғанда әлсірейді. Мұны ғылым тілінде аэродинамикалық құбыр деп те атайды. Мысалы, «Достық» бекеті түбінде Көктұма деген елді мекенде секундына 125 метрден асатын жел тұрады, Оның екпініне жел қон­дырғысы тұрмақ, ауыр жүк көліктері де шыдас бермейді. Сондықтан, бізге Жоңғар қақпасы үшін өзімізге лайықталған жел қондырғыларын салу керек немесе Қытайға тапсырыс беру керек.

– Осыдан бірер жыл бұрын біздің табиғатымызға лайықталған жел қондырғысының жобасын қолға алған едіңіз. Оның соңы не болды?

– Біздің жобамыз бойынша дайындалған жел қондырғысының жиырма шақтысы Жамбыл облысы­ның Қордай ауданында, Қостанай, Шу, Жаңатас, Балқаш қаласында жұмыс істеп тұр.

– Істеп тұрса, оны неге кө­бейтпейміз?

– Біз қолдан келгенінше аянып қалып жатқанымыз жоқ. Зауыт болса, көбірек салуға болар еді. Соңғы кездері Қытайға тапсырып беріп шығарамыз ба деп ойлап жүр­міз. Сұраныс өте көп. Үлгер­мей жатырмыз.

– Еліміз индустриалды-инно­вациялық дамудың даңғыл жолына түсті. Инновацияланып, индус­триалданып жатырмыз дейміз.

– Инновация – ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, жа­ңадан шығарылған технология немесе әдіс пен тәсілдер. Дүние жү­зінде жоқ нәрсе жаңадан шы­ғарылса, соны ғана инновация дей­міз. Расында, басында базбір ше­неуніктер «Елімізде жоқ, бірақ басқада бар озық технологияны осында енгізуді инновация» деп насихаттап жүрді. Әрине, бұл жаң­сақ түсінік. Ол инновацияға жат­пайды. Мәселен, бізде ком­пьютер шығарылмайды, оның бөлшектерін сырттан әкеліп, осында жинас-тырып, құрастырады. Шекарадан өткенде ол бүтін тауар болмаған­дықтан, бөлшек саймандардың кеден салығы төмен болады. Бұл – біріншіден. Екіншіден, тасымалдау көлігіне бүтін тауардан гөрі, оның бөлшектері көбірек сыяды. Сон­дықтан оның тасымал құны да арзандау болады. Үшіншіден, Еуропамен салыстырғанда, бізде электр қуаты, жұмыс күші ар­занырақ. Осының бәрі елімізде құрастырылған тауардың өзіндік құнына әсер етеді. Яғни тауар арзан болған соң, оған сұраныс та жоғары болады. Дегенмен бұл инновация емес, тауарды өткізу нарығын кеңейту тетіктері болып табылады. Ал шетелден сатып алып, осында сатылатынды инновация демейміз. Қазақстанда да әлемдік деңгейдегі тың жаңалықтар ашылады. Мы­салы, томография ҚазССР-дің физика-техникалық институты қабырғасында дүниеге келді. Ал томографияны медицинада қол­дануды дамытқаны үшін бір аме­рикалық ғалым Нобель сыйлығына ие болды. Сондықтан бүкіл әлем томография АҚШ-та дүниеге келген деп ойлайды. Мұндай мысал тәжірибеде жетіп-артылады. Дү­ниежүзінде өндірістік тыңшы­лық деген бар. Ал егер әлгі шетелдік сарапшылар қызғанып кетіп, ғы­лыми жұмысқа теріс баға берсе ше? Сөйтіп, кейін оны дамытып, өздерінде қолданса қайтеді? Біз ешқандай тыңшылықсыз-ақ тың идея мен жаңалықтарды өзіміз өз қолымызбен оларға ұсынып отырмыз. Одан қала берді, ақша береміз, сараптаған еңбегі бар ғой деп. Осы жағына, неге ешкім бас ауыртпайды?.

– Қазақстандық ғылымның әлеуетін Үкімет қалай пайдаланып отыр? Үдемелі инновациялық-индус­триалды экономикада сіздер­дің қосқан үлесiңiз қандай?

– Ғалымдардың идеясы шет­елдік сарапшылардың сүзгісінен өтеді. Және қазір әлемде ақыл-ойының әлеуетін жатқа сынатып отырған ел біз ғана шығармыз деп ойлаймын. Мәселе бизнес пен ғы­лым арасындағы байланыстың өз деңгейінде болмағанында болып тұр ғой. Қазақ ғалымдарының қарым-қабілеті әлдеқашан әлемдік деңгейге көтерілді. Мәселе, баста тұрған, қағазға сызба болып түскен идеяны қалыпқа құйып, сынақтан өткеретін ортаның болмай тұрғаны ғой. Әрбір зауыттың бұрышынан идея-жобаны сынақтан өткеретін бір бұрыш ашылса деген мәселенің көтерілгеніне біраз болып қалды. «Жарайды, құп» дейді де, нақты іске келгенде сиырқұйымшақтанып кетеді. Қазақ ғалымдарының идеясына біз емес, алдымен Батыс сарапшылары бата беру керек. Ата Түрік Түркияны немесе Елбасы Нұрсұлтан Назар­баев Қазақстанды аз ғана уақыттың ішінде әлем таныған елдердің қатарына қосты. Бұл үлкен қажыр-қайраттың жемісі. Егер, Елбасы кезінде «Мен туған елімді дамыған елдердің қатарына қосқым келеді» деп Батыстың сая­си-технолог­тарының айтқанына жүгінгенде, біз не болар едік. Қазақ ғалымдары­ның идеясының тағды­ры Батыста емес, өз елімізде ше­шілуі тиіс қой. Қазір біздің тәуел­сіздіктен бергі жыл­дарда сүзгіден өте алмай идея-ұсы­ныс­тарының сәл ғана жетілдірілген нұсқаларынан «майшелпекке батып отырған» елдердің аз емес екендігін сеземін.

– Кеңес Одағы кезінде ғылым ша­рықтап дамыса да оның әлеуетін пайдалануға ешкім құлық танытпа­ды деседі... Сонда ғалымдардың идеясы бірден «шаң басқан архивтерге» жөнелтіле берген бе?

– Кезінде бір министрдің көмекшісі маған тура осы сауалды қойып еді. Нақтырақ айтқанда, ол: «Ғылымның не керегі бар, дүние­жүзінің ғылымы бізден әлдеқашан озып кеткен. Мысалы, шетелдің шәугімі, үтігі, тоңазытқышы «со­вет­тікінен» әлдеқайда жақсы» деп көлгірсіді. Білмеген соң, бұлай шорт кесіп айтуға болмайды. Керек десеңіз, кеңес заманында шаруа­шы­лық тұтынысына арналған бірде-бір зертхана болған жоқ. Мәселен, танк шығаратын зауытқа тоңазытқышты қосып шығар деді. Ал Алматыдағы «Торпедо» шыға­ратын зауытқа қосымша кір маши­насын шығарасың деп тапсырма берді. Әрине, әлгі зауыттардың бастапқы мақсаты негізгі өндіріс болған соң, соны дамытуға күш салды. Ал қосалқы өндіріске онша көңіл бөлінбеді. Ешкім оларды қосалқы өндірісті дамыт деп қыста­мады да. Негізгі өндіріс жанданса болды деді. Сол себепті халық шаруашылығы тауарлары өндірі­сінің ғылыми жағы қағажу күйінде қала берді. Содан кейін бұл жағынан артта қалдық. Ол орынды да. Ал басымдық берілген салада әлем бойынша бізден озығы болмады. Әлі де сол кезде басымдық берілген сала бойынша алда келеміз, соңғы инерциямызбен. Нарық эконо­микасында бағаны нарық шешеді. Егер нарықтың бағасы бойынша қаламсап 100 теңге тұрса, онда мен бір ғалымға барып «мына қаламды 70 теңгеге шығатындай етіп жасап берші» деп тапсырыс беремін. На­рық заңдылығы деген осы. Ал кеңес үкіметінде бағаны мемлекет бел­гіледі, сондықтан кеңестік эконо­мика шығынды болды. Бұл жүйелік мәселе болса, екінші жа­ғынан, зауыт пен фабрикалар да жаңа тех­нологияны қолдануға қызық­пады. Олар, ең бірінші, алдына мемлекет қойған жоспарды орындауға мүдделі болды. Жұмысшының да еңбек өнімділігін көбейтуге зауқы соқпады. Өйткені жұмысшы бір жаңаша нәрсе ойлап тапса, мем­лекет оған бір рет сыйақы бере­ді, болды, ал жалақысында өзгеріс бол­майды. Сол себепті ғылымда ашыл­ған жаңалықтар қағаз жүзінде зертханада қала берді. Міне, қолда бар осы жүйені бүгіндері жетілдіріп, дамытуымыз керек еді. Бірақ оны біз түбегейлі өзгерттік...

– Сіз әңгіме арасында оптикалық компьютер туралы айттыңыз. Шы­нымен де, бұл мықты, дүние жүзі бойынша серпінді технологиялық жоба екен. Суперкомпьютерді де сырттан қыруар қаржыға сатып әке­ліп жатырмыз, ал одан мықтысын жасап шығу да мемлекет үшін мәртебе емес пе?..

– Томография құсап ол да шет­елге кетеді-ау деп қауіптенемін. Өйткені қаржы шығарту өте қиын. Шенеуніктер: «Сендердің шығарған технологияларың соншалықты мықты болса, оны неге бизнес­мендер сатып алмайды» деп айтады. Ал тың жаңалықтың тауарлық өрнегі болмайтыны, сол себепті оны ешкім сатып алмайтындығы олардың миына да кіріп-шықпайды. Бүкіл бизнес дайын дүниені ай­налымға қосып, пайда тапқысы келеді. Ал бастағы, сызбадағы нәрсені дүние қып жасап шығу үшін қыруар уақыт пен қаржы кетеді. Оған бизнес аялдап, бір орнында күтіп отыра алмайды. Оны жасай­тын, сараптамадан өткізетін, жетіл-діретін, толықтыратын жері болады. Пәленбай құжатты растатып, мөр басқызып, қаншама есіктің табал­дырығын тоздырасың... Одан қала берді, тың дүние болған соң, оған жаңа мамандықтың иесі мен құрал-жабдықтары керек болады. Мы­салы, оптикалық компьютерді алайық. Оны бізде қалай шығара­мыз? Тіпті жай компьютер жасап шығаратын мекеме жоқ кезде. Компьютерді тек құрастырып, жинақтаймыз. Оптикалық ком­пьютерден оңайлауы Күн сәуле­сінен қуат алатын батареяны алайық. Оның ішінде гологра­фия­лық концентраттар болады. Оны шығару үшін арнайы үстел керек. Ол кемінде 30 мың доллар тұрады. Бізде ол да жоқ...

– Жоғарыда шетелдіктерді таң­ғал­дырған отандық инновациялық жаңалықтардың барын айттыңыз, осыны таратып бере аласыз ба?

– Бүгінгі еліміздегі иннова­цияны серпінді технологиялар, алдыңғы қатарлы технологиялар және прогрессивті технологиялар деп үшке бөлемін. Серпінді тех­нологиялар – халықаралық нарықта ойып орын алатын технологиялар. Ал алдыңғы қатарлы және прог­рессивті технологиялар – шетелдік экспорттың орнын басатын, Қа­зақстанға қажеттілері. Мәселен, жоғары технологияға компьютер жатады. Біздің институтта геоақ­параттық технология деген бір бағдарлама болды. Соған сәйкес, бір зертхана оның бағдарламасын жасады. Ал біздің зертханада «Гео­ақпараттық технологияның тех­никалық жағдайы» деген тақырыпта ғылыми жұмыс әзірленді. Нәти­жесінде, оптикалық компьютерді ойлап таптық. Ол – қазіргі есептеу саласындағы суперкомпьютерден де мықты дүние. Осылайша, муль­типликативтік эффектіні зерттеп жүргенде, Күн сәулесінен электр энергиясын шығаратын қондырғы туындады. Мәселен, әлемде бар мұндай қондырғының тиімділік коэффициенті 18 пайыз болса, біздікі 60-70 пайызды бір-ақ қам­тиды. Бұл – тиімділік коэффи­циен­тіне қа­тысты артықшылығы. Екін­шіден, шетелден әкелінетін Күн батарея­сының ең арзаны – 1 Ват­тық, 5 доллар шамасында. Ал оны біздегі технологиямен осында өн­дірсек, 60 центке бағаланады. Шет­елдің 5 кВт-тық Күн батареясының ең арзаны 25 мың доллар болады. Ал біздікінің ең қымбаты бар-жоғы 3 мың долларды құрайды. Яғни біз­дің институт геоақпараттық техно­ло­г­иямен шұғылданып жү­ріп, қо­сымша осындай жаңалықтар­ды ашты.

– Елімізде жүзеге асырылып жат­қан инновациялық жобалар арасында бұлар бар ма?

– Жоқ. Оған мемлекет те кінә­лі емес. «Кім біледі, білгенін оқытады, кімнің қолынан келеді, сол істейді, ал білмейтіндер бас­қарады» деген жаңа мәтел ­бар. Бұл, меніңше, біздің шенеунік­тер­ге қаратып айтылған сөз. Прези­дент «иннова­ция керек» деп қайта-қайта түрт­пектей берген соң, енді-енді ғы­лымда сең қозғала бастады. Егер Президент осы мәселені көтермесе, ешбір шенеунік ғылым үшін басын ауыртқысы жоқ. Елбасымыз ғы­лымға бөлінетін қаражатты 25 есе көбейтеміз деді. Ол солай болып та жатыр. Бірақ осы қаражаттың бөлінуі деген бір басқа да, оның ғалымның қолына келіп тиюі бір басқа. Мәселен, Қазақстанда инновациямен шұғылданатын 424 мекеме бар. Оның 121-і – универ­ситеттер. Бірақ олар инновацияға онша үлес қоспайды. Өйткені олардың басты мақсаты білім беру болғандықтан, соған баса назар аударады. Ғылыммен шұғылдануға уақыттары да бола бермейді. Тағы бір жағынан, олардың ғылыммен айналысатын арнайы зертханалары да жоқ. Жалпылай алғанда, елімізде инновациямен шұғылданатын 100-ге таяу ғылыми институттар бар. Ал қалғандары – түрлі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер. Оның көбісінің қатарында ғалымдар жоқ. Кеңес заманында ғалымдар нені зерттеу керек екенін, оны қалай зерттеу қажеттігін өздері шешті, сондықтан ғылым қарыштап да­мыды. Қазіргі кезде бұл міндет ше­неуніктердің мойнына жүктеліп қойған. Ал шенеуніктер арасында ғылыммен айналыса­тындары бірен-саран, ал қалға­нының мұр­нына ғылымның исі де бармайды. Кейбіреуі, шыны­мен де, ғылымға жаны ашып, көмектескісі келеді, бірақ білімі жетпейді. Қолға алған ісін түбе­гейлі түсінбеген­діктен, олардың қабылдаған ше­шім­дері теріс болып шығып жатады.

– Әңгімеңізге рақмет!
Авторы Гүлбаршын САБАЕВА

Дереккөзі: http://www.aikyn.kz