Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары тот түрлерінің табиғи популяциясына төзімділік бойынша отандық және шетелдік селекцияның күздік бидайының қазіргі заманғы сорттарын бағалау және іріктеу; селекциялар арқылы күздік бидайдың ауруға төзімді желілерін құру және зерттеу жобасын іске асыруда. 

Жапырақ таты (Puccinia triticina), сары тат (Puccinia striiformis f. sp. tritici) және сабақ таты ( Puccinia graminis f. sp. tritici) әлемдік бидай өндірісіне үлкен қауіп төндіреді деп отыр мамандар. Қазақстандық ғалымдар иесінің генетикалық тұрақтылығын пайдалана отырып, бидайдың тот басқан ауруларымен күресудің тиімді стратегияларын әзірлеуде. 

Күздік жұмсақ бидай (Triticum aestivum L.) Алматы, Жетісу, Жамбыл және Түркістанды қоса алғанда, оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлерде кеңінен өсірілетін Қазақстандағы аса маңызды ауыл шаруашылығы дақылы болып табылады. 

Ғалымдар зерттеп жатқан жобаның мақсаты: селекциялық-генетикалық және фитопатологиялық әдістерді пайдалана отырып, сабақтар, сары және жапырақ тоттарына топтық төзімділігі бар күздік бидайдың генотиптерін іріктеу.

Жобаның эксперименттік бөлігі Қазақстанның, Ресейдің, Өзбекстанның, Қырғызстанның, Францияның және Симмиттің сорттары мен селекциялық желілеріндегі тот түрлерінің дамуын бағалау үшін Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ (Алмалыбақ) және Бүкілресейлік өсімдіктерді қорғау институтында (Санкт-Петербург) өткізіледі. 

Ғалымдар тотқа төзімді гендер кешені бар бидайдың перспективалы сызықтарын анықтау үшін молекулалық скринингті пайдаланады. Бидайдың бір генотипінде бірнеше төзімділік гендерін біріктіру оның әртүрлі аурулардан қорғанысын айтарлықтай арттыруы мүмкін. 

Жұмыста Қазақстанның оңтүстігіндегі жапырақ, сары және сабақ тотының табиғи популяцияларына әртүрлі реакцияларды көрсеткен күздік бидайдың 55 сорты мен желісінен тұратын топтама пайдаланылды. 2022 және 2024 жылдары  бидай ауруының дамуының қолайлы жағдайына төзімді бидайдың 20 түрі мен желісі таңдалды. Қазақстан мен Ресейден өсімдіктің спецификалық вирулентті нәсілдері пайдаланылып, көшеттер сатысында 12 генотиптің тұрақтылығы расталды. 

Молекулалық әдістер Lr34, Yr18 және Sr57 гендерін тасымалдайтын сегіз көзді, LR 26, R9 және Sr31 гендері бар төрт көзді және lr1, Lr3 және 1al, 1RS транслокациясы бар көздерді анықтады. Құрамында қайталама төзімділік гендері бар күздік бидай сорттарын пайдалану жапырақ, сары және сабақ тоттарына ішінара және ұзақ мерзімді төзімділікті қамтамасыз ету үшін үлкен мәнге ие. Бұл тәсіл бидайдың тұрақты өндірілуіне ықпал ете отырып, аймақта жаңа вирулентті нәсілдердің пайда болуын азайтуға көмектеседі.  https://doi.org/10.3390/plants14071146