Әдетте газет үшін сұхбатты журналистер алады. Солар сұрақ қояды, солар жауаптарды қағазға түсіреді. Бұл жолы басқаша болды. Бұл жолы ел газеті «Егемен Қазақстан» үшін сұхбат материалын дайындауға екі бірдей елге танымал тұлға білек сыбана кірісті. Оның бірі – тіл білімінің көрнекті маманы, академик Шора Сарыбаев, екіншісі – академик, халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті Өмірзақ Айтбаев. Бірі келер жылы тоқсанға толғалы отырған, екіншісі енді екі жылдан кейін сексенге толғалы отырған екі бірдей ардақты ағамыздың мұндайлық шала бүлініп, сұрақ дайындап, жауаптарды жазып алып, қағазға түсіріп, редакцияға жолдап жатуына не себеп? Себеп – қазақ тіл білімінің аса көрнекті тұлғасы, академик Әбдуәли Қайдардың биыл 90 жасқа толатын торқалы тойы! Шіркін, осындайда азамат ардақтаған алашыңнан, аға құрметтеген қазағыңнан қалай ғана айналып кетпессің! Ал Әбдуәли Қайдар – қалай құрметтеуге де лайықты тұлға. Академиктің лексикология, диалектология, этнолингвистика, тіл құрылысы, түркітану және алтаистика, ғылым тарихы, тіл саясаты, оқулықтар дайындау салаларындағы монография, сөздік, жинақ, мақалалары ұшан-теңіз. Әбдуәли Туғанбайұлының «Қазақ тілі» қоғамын құрудағы еңбегі, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе алып беру мәселесінде көрсеткен ерлігі өз алдына, арнайы әңгімелейтін тақырып.

Сонымен, биыл тоқсанның төріне көтеріліп отырған академиктің сұхбатына назар салыңыз, қадірменді оқырман.

– Сіздің шәкірт дайындау үлгіңіз қызықтырады. Сонда оларға тақы­рыпты қандай қағидат бойынша таңдап бересіз?

– Қағидат болғанда мен берген та­­қырыптардың баршасы көне де жаңа үрдіске еліктеуден туындаған тақырыптар емес. Олардың барлығы өзім шұғылданып, ойланып-толғанып жүрген идеялардан туындаған, өз зерттеулерімнің бір жалғасы, жаңа деректер арқылы жаңа қырларын ашып, тереңдете түсетін, өзім зерттеуге уақытым болмай жүрген, мақсат, нәтижесі алдын ала айқындалған, тек соны ғылыми жүйеге салып, орындап шығуды талап ететін тақырыптар.

Сондықтан да болар, жетекшілік жасап, ақыл-кеңес айту мен үшін қиын емес. Мен мұны өз ой-пікірімді шәкірттерім арқылы жалғастыру деп түсінемін. Мұны рухани жалғастық деп те айтса болар.

– Өз идеяларыңызды ойдағыдай жалғастырушылары бар ма?

– Әрине, бар. Мәселен, түркі тілдер түбірін зерттеу идеясын доктор шәкіртім Ерден Қажыбеков ойдағыдай жал­ғастырды. Оның синкретикалық бір буынды түбірлерге, байырғы түркі сөздерінің мағынасына байланысты еңбектері осының айқын айғағы. Этнолингвистика саласы бойынша доктор шәкірттерім Жамал Манкееваны, Әділ Ахметовті, т.б. атай аламын.

Кандидаттық диссертация деңгей­індегі зерттеулердің баршасы өз идея­ларымның жалғасы.

– Сіз саналы өміріңіздің 25-30 жы­лын ұйғыртану саласына бағыштады­­ңыз. Бұл саланы таңдауыңыздың сыры неде?

– Университеттің соңғы курсында оқып жүргенде мен Шоқан Уәлихановтың ұйғырлар туралы еңбектерімен таныса бастадым, оған қызықтым. Ұйғыр тілін білгендігімді пайдаланып, мен де Шоқан дәстүрін жалғастырғым келді. «Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз» деген еді ғой ұлы Абай. Мен де солай, ғылыми ізденістеріме ұйғыр тілін таңдап алдым. Ол үшін өкінбеймін. Кандидаттық, докторлық диссертацияларымды мен ұйғыр тілі бойынша қорғадым. Сөйтіп өз өмірімнің саналы да сапалы жас кезеңін мен ұйғыртануға арнадым.

Еңбектерім бағаланды. Шәкірттерім де бар. Ұйғыр тілі бойынша ұжымдық еңбегіміз қытай тіліне аударылды. Қытайда ұйғырша араб жазуымен қайта басылып шықты.

– Ұстаздарыңыз кімдер? Және олар өзінің қандай ерекшеліктерімен жадыңызда қалды?

– Ғылымдағы ұстаз дегенді мен кең мағынада және тар мағынада түсінемін. Кең мағынада өз зерттеулерімізде енбе­гін, ғылыми мұрасын пайдаланған ғұла­­­ма­лардың баршасы мен үшін ұстаз. Олар ақыл-кеңесін, өнеге-үлгісін жазып қалдыр­ған ұстаздар. Және олар біреу емес, көп.

Ал тар мағынада тікелей жетекшілік еткен, ақыл-кеңес беріп, жөн-жоба көр­­­сеткен ұстаздарымды айтамын. Олар да бір адам емес. Ана тілін сүйіп өсуіме ұс­­­таздық еткен, оның асыл қасиетін болмы­­­­сыма сіңіріп, бойыма дарытқан анам­ды да (аты Жанбала еді, 95 жасында дүние салды) ұстаз санауыма болады. Екін­ші ұстазым дұрыс сөйлеуге үйреткен алғаш­­­қы мұғалімім – Алтынбекова Мырза апай.

Ғылым-білімнің тіл саласына баулыған ұстазым – академик Ісмет Кеңесбаев. Тіл құдіретін тілші маман ретінде танып-білуге жол-жоба көрсеткен ұстаздарым С.Е.Малов пен К.К.Юдахин сынды ұлағатты жандар.

Олардың әрқайсысының бірін-бірін қайталамайтын өз орны, ерекшеліктері бар. Ұстаз шәкіртке сыншы дейді, әдетте. Мен айтқан болар едім: «Шәкірт те ұстазға сыншы». Бұл өз алдына әңгіме.

– Сіз 14 жыл Тіл білімі институтында директордың орынбасары, 18 жыл директор болдыңыз. Басшылық пен ғалымдықты қатар алып жүру жұ­­­мысыңызға кедергі келтірген жоқ па?

– Басшылықтың ғалым ретінде өсуіме зияны болған жоқ, бірақ ғалымдық мүм­кіншілігімді толық пайдалануыма ке­дергісі (әсіресе уақыт жағынан) болды. Бастықтың көп уақыты жиналыс­тар мен қоғамдық-әлеуметтік шараларды орындауға кетеді.

75-тен кейін жариялап жатқан жұмыс­­­тарымды да көп жыл директор болмасам, әлдеқайда бұрын шығарған болар едім.

Міне, ғылымда басшы болудың пайдасы мен зияны осындай.

– Сіздің зерттеулеріңіз тілтанудың негізгі салаларын түгел қамтиды. Осының себебін түсіндіре кетсеңіз?

– Біріншіден, ғалымдар ұжымын басқару деген сөз өз тақырыбыңмен ғана шектеліп қалмай, тіл білімінің сан саласынан хабардар болуды талап етеді. Міне, осындай өндірістік қажеттілік менің де әр салаға қызығушылығымды арттыра түсті. Біріншіден, ұжымға бастық болу сол ұжымдағы істеліп жатқан зерттеушілердің баршасына бағыт-бағдар беру ғана емес, «баға беру» міндетін де жүктейді. Үшіншіден, тіл білімінің (синтаксистен басқа) әр саласына, әсіресе лексикологияның салаларына (этимология, фразеология, параммилология, лексикография, т.б.) жеке басымның маман ретінде қызығуым басымырақ болды.

Қазақ тіл білімінде де, жалпы түркітану саласында да бұрын болмаған зерттеу нысаны – этнолингвистика да мені қатты қызықтырды. Бұл салада ғалымдардың пікірі бойынша (М.Копыленко) менің өз мектебім қалыптасты.Түбіртану бойынша да осыны айтуға болады.

– Егер Сіз дүниеге қайта келіп, мамандықты қайта таңдаған жағдай бола қалса, қандай мамандықты таңдаған болар едіңіз?

– Тек қана тілші мамандығын. Өйткені, тілші ретінде менің тап аңғарғаным, тіл – барша ғылымның бастауы, түп-негізі, тіні, ұстыны, мән-мағынасы, ма­­­ңы­зы. Сондықтан да тілші болу барлық ғылым­­­­нан хабардар болу деген сөз. Ең бас­­­тысы, тіл – адам дүниесін, рухын, дінін, ой-тұжырымын, өткені мен бүгінгісін, болашағын түсінуге болатын асыл қазы­­на, мәңгіліктің мәңгілігі. Этнос өзін өзі тек өз тілі арқылы ғана танып-біле алады.

– Жастық шағыңыздың ұмытылмай жүрген сәттері бар ма?

– Жастық шақ қызығы мол өткен өмірдің елесі ғой. Әрине, есте қалған, жадымда сақталған жайттар баршылық. Бұған сол жастық өмірдің өзі де (егер ол өмірді 25-ке дейін деп есептесек) мен үшін тұтас дүние бола қойған жоқ қой. Ол жылдарым отты жылдардың өртіне шалдықты. Отан соғысы басталғанда мен 16 жаста едім. 17 жасымда өзім сұранып майданға аттанып кеттім. Содан 22 жасымда оралып, қиыншылық кезеңде мектеп пен КазГУ-ді бітірдім. Студенттік өмірді де өз қатарымнан ересек шағымда өткердім. Мұның аржағы түсінікті болар.

– Сіз 9-шы сыныпты бітіре салып, соғысқа өзіңіз сұранып кеттіңіз. Бұл не, патриотизмдік сезім бе, жоқ әлде басқа ма? Қалай түсіндірер едіңіз?

– Бұл сауалға дәл сол жылдардағы сезіміммен жауап берсем, иә, бұл Отанға деген шынайы патриоттық сезімнен туған әрекет дер едім. Бүкіл ауыл еркектерсіз қаңырап бос қалғанда, бір үйден бірден 3 адам (әкем, екі ағам) аттанып үй іші бос қалғанда мен өзіме лайықты орын таба алмадым. Солардың қатарында болғым келді. Соғысқа сұранып арыз жазуыма бұл бір себеп болса, екінші себеп 41-жылдың қыркүйегінде еркек мұғалімдердің баршасы майданға кетіп, мектепте 10-сыныптың сабағы басталмай қалды.

«Бәрі Отан үшін, жеңіс үшін!» дейтін ұран жас та болсақ жан дүниемізге қатты әсер етті. Көшеде ойнап жүруді ар көрдік! Несі бар, жас болсақ та, азаматтық борышымызды абыроймен орындап қайттық. 5 әскери орден, 12 медаль – соның бір белгісі. Ғылыми тірлік «Олжабай» болып қайтқаннан бергі тірлік нәтижесі.

– Қызметтес болған ғалымдар жөнінде не айтар едіңіз?

– Менің өмірім 60 жыл бойы Тіл білімі институтының қарашаңырағы астында өтіп келеді. Барым да, базарым да осы ұжым құзырында деп айта аламын. Ұжым болғаннан соң онда әртүрлі адамдармен қызметтес болуға тура келеді. Әсіресе, бастық үшін солардың бәрімен тіл табысу міндетті нәрсе. Мен де соны істеуге тырыстым. Бірақ сөйтіп жүрсең-дағы, халық айтқандай, «Біреу даттап кетеді, біреу мақтап…». Талас-тартыс та болды, үстімізден «домалақ арыз» домалатқандар да болды, мақтап-мадақтағандар да аз болған жоқ. Қысқасы, өмірді өз салтымыз бойынша «қазақша» өткізіп келеміз. Олай дейтін себебім, қазақтың біpeyді мақтаса алты қабат аспанның ар жағына асырып жіберетін, ал даттаса, жетіқабат жердің астына батырып жіберетін әдеті бар ғой.

– Ғылымнан басқа уақытта немен шұғылданасыз, яғни хоббиіңіз не?

– Күлкілі болса да айтайын, «Ғы­лым­нан басқа» деген уақыт менде жоқ. Болған да емес. Өйткені, ғылым деген тұңғиық терең мұхит қой. Ғылымға тұтас берілген адам (атақ-дәреже алу үшін ғана жүрген адамдардай емес) оны өз саласы бойынша толық меңгеруге тырысады. Ол деген табиғат сыйлаған дарын мен қасиеттен басқа ұлан-ғайыр уақытты талап етеді. Ал, ол уақытты карта ойнауға, бильярд ойнауға, аңшылық, балықшылық, т.б. осы сияқты еркектердің құмартып істейтін кәсіптеріне жұмсасаң, сөзсіз ғылымың ақсайды. Ал дәл осы құмарлық ойындарында «қызықты», рахаттанатын ермекті сол ғылымның өзінен тапсақ көп дүниені орындауға болады. Мен осы аталған қызығы мен рахаты мол дүниені сөз құдіре­тінен таптым. Сөздіктерді қарап, сөздер­дің таби­ғатына үңілу, соны танып-білу мен үшін ең жоғары рахат сезімін алумен бара бар. Шора, мен сен сияқты «коллекционерлік» кәсіпке үйрене алмадым. Менің коллекциям қазақ тілінің (басқа түркі тілдерімен салыстырмалы түрінде) сөз байлығын жинақтаумен, жүйелеумен, соларды анықтаумен ғана шектеледі. 4 томдық «Қазақтар ана тілі әле­мінде» атты этнолингвистикалық сөз­дік, т.б. сөздіктер, міне, соның нәтижесі.

– Тіл білімі, тілтану Cізгe рухани, моральдық азық бола алды ма, жоқ әлде ол мамандық дәрежесінде ғана қалып қойды ма?

– Егер таңдап алған мамандығың жан дүниеңе, болмысыңа рахат сезім сыйламаса, ондай өмірдің өзі де қызық емес. Мен өз өмірімді мәнді-мағыналы өткізгенім, таңдап алған мамандығымның маған мол рухани, моральдық азық сыйлағандығына байланысты. Сондықтан өмірді тек мамандық деңгейімен ғана өлшеуге болмайтын сияқты.

Сүйіп іcтeгeн ісіңнен еш уақытта шаршамайсың да жалықпайсың. 90-ге келгенше 64 жыл бойы шұғылдансам да, мен тіл табиғатын зерттеуден жалыққан емеспін. Әрқашанда ойлайтыным: өзімнің ең сүйікті, “үкілі” еңбегімді, әлі жаза алмай жүрмін ғой деймін. Мүмкін, Алла тағала рақым қылса, оны әлі жазармын да.

– Достарыңыз кім? Дос таңдауда, достық қатынасты сақтауда ұстанатын принципіңіз қандай?

– Дана халқымыздың «Мың досың болса да аз сана, біp дұшпаның болса, көп сана» деген дана cөзі бар.

Әрине, дұшпандарым жоқ емес, біpaқ достарым көбірек. Қолынан келген жақсылығын күнде емес, күндердің күнінде, әсіpece қиын-қыстау сәттерде іcтeгeн достарды ұнатамын. Күн ашықта көлеңкедей жаныңнан қалмайтын, бұлтты сәттерде іздесең де табылмайтын достардан аулақ жүргенді абзал көремін.

Сондықтан да болар, барша сыннан өтіп сұрыпталған, «барлауға бірге баруға болатын» достарым көп емес және олар жыл өткен сайын азайып келеді.

– Ғылымдағы жастарға деген көзқарасыңыз қалай?

– Ғылымға, тіл біліміне бүгін келіп жатқан жастар – сол ғылымның ертеңгі болашағы. Менің түсінігім бойынша ғылым да, ғылымның болашағы да санымен емес, сапасымен өлшенеді. Шора досым, сенің мұқият жинақтап жүрген мағлұматың бойынша қазақ тіл білімі саласында бұдан 10-15 жыл бұрынғы 70 жылдай дәуірде қорғалған (докторлық және кандидаттық) диссертациялардың жалпы саны бір мыңға жетер-жетпестей болса, ал сол кейінгі 10-15 жыл барысында қорғалғандардың саны 500-ге жетіп қалыпты…

– Қазақ тіл білімінің бүгінгі даму үрдісі мен барысына көңіліңіз тола ма?

– Тіл білімі бойынша істеліп жатқан зерттеулердің санына, тақырып аумағына көңілім толғанымен сапасына онша көңілім толмайды. Толмайтын себебі жаңалық аз, қайталау, таптаурын болған ізбен жүру көп сияқты.

Біз кеше егемендік алғанға дейін өз зерттеулерімізде коммунистік идеология шеңберінен шыға алмай, диссертацияларымызды тек орыс тілінде қорғауға, еңбектерімізді тек орыс тілінде жазуға мәжбүр болып, көп нәрседен шектеліп келсек, бүгін «еркіндіктің» екінші бір әсеріне душар болып отырмыз.

Филология саласында қазір ғылыми жұмыстар жаппай қазақша жазыла бас­тады. Ол ғалымдардың өз пікірін еркін айтуға мүмкіндік тудырады. Әрине, айтатын нәрсе болса, қазақша айтқан-ақ жақсы ғой. Бірақ сол айтылып жатқан пікірлердің, теориялық тұжырымдардың басым көпшілігі кейде түркология саласындағы орыс т.б. ғалымдардың бұрын айтып, тайға таңба басқандай танытып кеткен ой-тұжырымдарын аударып, өңін айналдырып қолдану, қайталау болып келетіні өкінішті-ақ!

Тіл ғылымының бұл үрдісі мен даму барысын өзгерту қажет сияқты. Түрко­логия – мол қазына-мұра қалдырған көне сала. Оны жеке тілдерді зерттеу арқылы дамытқымыз келсе, әрбір зерттеуші аз бол­са да, бір жаңалық қосқаны жөн болар еді.

Тіл білімі бойынша зерттеулердің санының көп, сапасының төмендеу болуы­ның тағы бір себебі – бұл ғылымның табысы мен жаңалығын бақылау және бағалау орталығы жоқ. «Әр кәллада бір қиялға» бүгінде жол ашық.

– КСРО ыдырағаннан кейін отандық түркологияның бұрынғы тығыз байланысы, түрколог ғылымдардың тығыз қарым-қатынасы тоқтаған сияқты. Сіздің осыған көзқарасыңыз қандай?

– Тоқтағаны рас. Жеке тілдерді ғана зерттеумен шектеліп, жалпы түрко­­ло­гиядан томаға-тұйық қалу осы ғылымның болашағына нұқсан келтіретіні сөзсіз.

Иә, отандық түркітану ғылымының біpтұтас іpгeтacы да құлаған сияқты. Ға­лымдардың бұрынғы өзара тығыз қарым-қатынасы тоқтады, байланыс үзілді, түркі тілдеріне тән ортақ идея, ортақ проблемалар бары байқалмайды.

Жалпы, бұл түркология үшін оң құбылыс емес, келешекте біp орталық – түркология кауымдастығын құру қажет.

– Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамын құрып, көп жылдар бойы тіл майданында жүрсіз. Осы еңбегіңіздің нәтижесіне қанағаттанасыз ба?

– Біріншіден, ол іcкe мен емес, барша халық, қазақ қауымы қанағаттанарлық сезімін әлдеқашан білдірген. Өйткені, біз құрған қоғам қалғып кеткен халқымыздың санасын оята алды. Жүздеген, мыңдаған қазақ балабақшалары мен мектептері ашылды. Қоғамдық өмірден тәркілене бастаған ана тілімізге мемлекеттік мәртебе берілді. Енді біз оны қорғауға заңды құқық алдық. Қоғам әрекеті алғашқы 4-5 жыл ішінде бұқаралық қозғалыс сипатына ие болды. Бірақ амал нешік, қоғамды қолдаушы заң, қаржыландырған Үкімет бола қойған жоқ. Оның үрдісі бәсеңдеді.

Бірақ қоғам өз жұмысын жалғастырып келеді. Әлі де жалғастыра бермекке мен қоғамның президенттігін, Өмірзақ, саған тапсырдым.

– Ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынастың қалай болуын қалайсыз?

– Ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас әдетте ресми сипатқа ие болады. Бірақ, кейбір шәкірттер бұл шеңберден шығып, ғалымдықпен қатар адамдық қарым-қатынасқа да бейім келеді. Олармен ғылым туралы ақылдасумен қатар өміp және өмір тәжірибесі туралы да сырласуға, пікірлесуге болады. Мұн­­­дай шәкірттер менің өмірлік ғылыми тәжірибемнен көбірек тағылым, өнеге-үлгі алуға мүмкіншілігі көбіpeк болады. Ал кейбір шәкірттер о бастан-ақ тек ресми қатынаста жүруді қалайды. Ондайлардың кейбіреулерінің диссертациясын қорғағаннан кейін ұстазын ұмытып, тіпті аман-сәлеміңді жөнді алмайтыны да кездеседі.

– Өміріңізде жамандық іcтeyгe әрекеттенген адамдар да болған шығар? Қарымта ретінде кайырған әрекеттеріңіз болды ма?

– Көбіне-көп «Таспен атқанды аспен ат!» деген қағидатты ұстанамын. Бірақ көп жағдайда маған ойлайтын жамандықтың себебін қолма-қол айқындауға тырысамын. Менің тарапымнан түсінбестік болса, кeшіpім сұрауға, оны жөндеуге тырысамын.

Дос болып жүріп, қастық істеуге барған адамдар менің өмірімде аз болған жоқ. Оның ең басты себебі – пендешілік: «Бірге өсіп, бірге жүрген адам қалайша менен озып кетті?» деген іштарлық, көреалмастық. Мен ондай «достарымнан» өш алуға, кегімді қайтаруға, шырақ алып, артына түсуге ешқашан барған емеспін. Өз денсаулығымды сақтауды артық көрдім.

Ал ұзақ ғұмырымда үстімнен «домалақ арыз» жазғандар да аз болған жоқ. Олармен де қатарласып, қауымдасып өмір сүріп келе жатырмын.

Ұялса, өздері ұялсын, бірақ менің ұялатын жерім жоқ.

– Үйдегі бала-шаға тәрбиесіне қалай көңіл бөлесіз?

– Үш қызым бар. Олардың бойжетіп, ересек болғанын білмей де қалған сияқтымын.

Барлығы дұрыс білім алып, ел қатарында өмір сүріп келе жатыр.

Үлкен қызым Жанна Америкада жұмыс істеп жүр. Компьютер техникасын, ағылшын тілін меңгеріп жүр. Оның қызы – Аян біздің қолымызда. ҚазМУ-де оқыды, қазақ орта мектебін бітірген, ағылшын тілін жақсы біледі. Екінші қызым – Әсел. Араб тілінен мамандық алған. Академияның Тарих институтында араб тіліндегі бұлақтар бойынша қызмет істейді. Үшінші қызым – Баян. Шетелдік фирмада қызмет істейді, аға аудитор. Ағылшын тілін жетік меңгерген. Мамандығы – экономист. КИМЭП-ті бітірген. Ол да үйлі-жайлы болды.

– Демалысты қалай өткізесіз?

– Мен «демалыс» деген ұғымның шынайы мәнін түсіне алмай келе жатқан адаммын. Кейбіреулердей демалысты жылына бір рет те жөнді ұйымдастыра алмай жүрмін.

Ғылыми жұмысымды істеуге тыныштық, жағдай болса, мен үшін ең жақсы демалыс сол. Жастау кездерімде біраз санаторийларға барғаным бар. Соларды қайталай беруді міндетті деп санамаймын. Алла тағаланың берген қуаты әзірше жетіп жатыр.

– 75-ке келгеннен кейін 25 кітап жазуды жобаладыңыз. Осының жайы қалай?

– Бұл Алла тағала денсаулық берсе, орындалуға тиісті реальді жоспар.

Олай дейтін себебім: мен 32 жыл бойы институт бастығы болдым. Тілдің әртүрлі проблемаларын ойлану, ой елегінен өткізу көбірек болды да, кітап жазу мүмкіншілігі аздау болды. Солай болса да мен жариялаған 40 шақты кітап менің ғылыми ой-толғаныс, идеяларымды толық қамти алмады. Мен әр алуан мәселе бойынша (фразеологизм, мақал-мәтел, этимология, этнолингвис­тика, қос сөздер, еліктеуіш сөздер, тіл тарихы, азаматтық тарих, т.б. ) материал жинап, топтастыра бердім. Міне, енді қол босағаннан кейін мен соларды кітап етіп жариялап жатырмын. Жобаланған 25 кітаптың жартысы жарық көрді. Қалғаны денсаулық болса, жақын жылдары жарық көрмекші. Солардың ішінде 2 томдық этимологиялық сөздік, 4 томдық этнолингвистикалық сөздік, «Қазақ қандай халық?» деген де еңбек бар.

– Өмірде ұстанған принциптеріңіз қандай?

– Көп болмаса да, тұрақты ұстанатын принциптерім бар.

Жанымдағы адамға қолымнан келгенше жақсылық қылу. Бірақ «қанша жақсылық қылсаң да, оны міндет етпе, оның қарымын қайтаруды талап етпе» деген принципті қатал сақтаймын.

Жасы үлкенді, атақ-лауазымды құр­мет­­­­­­теуді ешуақытта құлшылдық, табыну­­­шылықпен шатастырып көрген емеспін.

Демек, адамға деген шынайы құрмет пен жағымпаздану – екеуі мүлдем екі басқа дүние деп білемін. Менің өмірлік принципім – қандай адам болсын, оның жамандығын, пасықтығын, т.б. сүйкімсіз мінез-құлқын, іс-әрекетін өз көзіммен көрмейінше оған оң көзіммен қарап, оған құрмет көрсетуге тырысамын.

– Жек көретін адамдарыңыз бар ма, олар қандай адамдар?

– Әрине, жек көретін адамдарым бар. Ол жалпы адамға тән ең жоғарғы адамдық қасиеттен жұрдай болғандар: айтқан сөзінің пәтуасы, шындығы жоқ, берген уәдесінде тұрмайтын, біреу туралы арамдық ойлайтын, жақсылық істеу қолынан келмейтін, мейірімсіз, қатыгез, қарау, даурықпа, даукес, т.б. осы сияқтылар. Сөзі тәтті, діні қатты, суайт, жалақор, бәлеқор, т.б. осы сияқты қасиетсіздіктерді бойына сіңірген адамдарды жек көрем.

Сөзінің пәтуасы жоқ, көк мылжың, малтасын езіп, көп сөйлейтін үлкен-кіші замандастардың қасында қас-қағым уақыт та тұрғым келмейді. Көпе-көрінеу өтірік мақтап, өзіңде жоқты бар етіп, өзіңе жамап, өзіңді-өзің танымайтындай етіп, аспанға шығарып, жерге түсірмей мақтайтындардың жанынан тұра қашқым келеді. Сыпайы түрдегі жақсы лебізбен жаныңа жарасатын достық пікірдің жөні бір басқа деп білемін.

– Әңгімеңізге рахмет. Тоқсанға толар тойыңыз құтты болсын! Ұзақ өмір тілейміз!

Әңгімелескендер

Шора САРЫБАЕВ,

Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ.

АЛМАТЫ.

Дереккөзі: egemen.kz