Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының баспасөз қызметінің хабарлауынша, іргелі ғылыми зерттеулерді жүзеге асыру шеңберінде Археология институтының ғылыми тобы Шелек өзенінің екі жағалауында Бартоғай су қоймасынан бастап өзеннің жоғарғы ағысына дейінгі аймаққа барлау жұмыстарын жүргізді.
Экспедицияның негізгі практикалық міндеті археологиялық нысандарды толық көлемде құжаттау болды. Жалпы бұл аумақ ені 2 км-ден 10 км-ге дейін жететін (өзеннің ірі салалары) 53 км өзен аңғарларын алып жатыр.
Зерттелетін аумақтың жалпы ауданы ~ 250 км². Спутниктік суреттерге негізделген алдын ала зерттеу мұнда 200-ге жуық археологиялық ескерткіштердің (қоныстар мен қорымдар) бар екенін көрсеткен. Бұл ғалымдардың жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, ежелгі және орта ғасырлардағы нақты кешендердің 40%-дан 70%-на дейінгі көрсеткішті құрайды. Осы деректер негізінде Қазақстанның барлық тарихи кезеңдерінің кем дегенде 400-450 археологиялық орны ашылады деп болжануда.
Зерттелетін аумақтың жалпы ауданы шамамен 50 км² болды. Көрсетілген кезеңдегі дала жұмыстарының нәтижелері бойынша 84 археологиялық нысан құжатталған. Оның ішінде қола дәуірінен жаңа дәуірге дейінгі 10 көне және кейінгі қоныс пен 74 қорымға далалық құжаттама жасалды.
Ежелгі қоныстар – ерте темір дәуірінің орындары Құрметі шатқалы аймағында және Торайғыр жотасының батыс шетіндегі Шелек өзенінің оң жағалауындағы негізгі арна бойында 3 жерде белгіленген. Көлсай мен Құрметі шатқалдарының арасындағы ішкі алқапта ерте және соңғы орта ғасырлардағы, сондай-ақ жаңа заманның тағы 7 орны тіркелді. Әдетте, олар тұрғын үй және шаруашылық құрылымдары бар 1-2 жер үсті қоныстарынан және үлкен шаруашылық аулалары – қашалардан құралған. Осыған ұқсас нысандар жабық тау аңғарларының ішінде немесе тау етегіндегі жазыққа шығатын жерден 500-700 м қашықтықтағы шатқалдардың тереңдігінде орналасқан. Бұл аймақта олар төбелермен желден қорғалған өзендердің жағасындағы жазық жерлерде кездеседі.
Шелек өзенінің аңғарындағы және таудың баурайының ең жақын табанындағы ескерткіштердің басым бөлігін зираттар құрайды. 5 қорым бойынша қола дәуірінен қоршалған қорымдар табылды. Олардағы заттардың негізгі бөлігі ерте темір дәуірінің қорғандары. Дегенмен, қола дәуірінен қалған қорымдарының көне қорымдардың орталық немесе батыс бөлігін алып жатқаны, кейінгі қорғандар осы қорым кешенінің жалғасы болғаны айтылады. Олардың екеуі Көлсай мен Құрметі шатқалдарының арасындағы ішкі алқапта, соның ішінде өңірдің қола дәуіріндегі жергілікті мәдени дәстүрге атау берген, бұған дейін зерттелген Көлсай-1 кешенін атап өтеді. Сондай-ақ Жаңаталап-Алғабас ауылдары маңындағы үш қорым құрылымында қорымдар мен қола дәуірінің тас бейіттері белгіленді.
Негізінен ерте темір дәуірі қорғандарының периметрі бойынша белгіленген немесе олардың жанында жергілікті қорымдарды құрайтын ортағасырлық дәуір қорымдары бар 4 жерлеу кешені бар. Мұндай құрылыстар негізінен Торайғыр жотасының оңтүстік беткейінде және Жаңаталап ауылы маңындағы Шелек өзенінің оң жағалауында байқалады. Шелек өзенінің оң жағалауындағы Жаңаталап-1 және Жаңаталап-2 қорымдарының құрылымында және Көлсай мен Құрметі шатқалдары арасындағы тау ішілік аңғарында да сопақ пішінді топырақ үйінділер түріндегі жаңа заман бейіттері анықталды.
Дөңгелек және төртбұрышты болып топырақ қоршаулармен қоршалған қазіргі заманның зираты да осы жерден табылды. Барлық ортағасырлық жерлеу кешендері мен қазіргі заман зираттарында бірнеше ондаған қабірлер бар. Ортағасырлық жеке дара қорымдар қорғандарда немесе ерте темір дәуірінің элиталық қорғандарының жанында ұйымдастырылған.
Зерттелетін аумақтағы археологиялық ескерткіштердің негізгі бөлігін 70 қорым кешенінде тіркелген ерте темір дәуірінің қорымдары мен жекелеген қорғандары құрайды. Типологиялық белгілеріне қарай бұл кездегі қорғандарды төрт негізгі түрге бөлуге болады – жарты шар тәрізді қорғандар, топырақ немесе тұтас тас толтырылған қорғандар, төбесі тегістелген және дөңгелене тас төселген қорғандар.
Бірінші топқа диаметрі 25 м-ден асатын қорғандары бар зираттар жатады, олар элиталық қорым кешендері болып саналады. Мұндай ескерткіштер тек Саты және Қарабұлақ ауылдары аймағында ғана тіркелген. Мұнда осындай 4 қорым бар. Екінші және үшінші топтағы қорғандар ерте темір дәуірінің барлық қорым құрылыстарының негізін құрайды. 4-ші топтағы қорғандар тек Алғабас-Жаңаталап ауылдарының аумағында кездеседі және ерекшелігі сол, олар ерте темір дәуірінің белгілі құрылыстарымен қатар, олар ертедегі әзірге белгісіз Қола дәуірінен қалған жерлеу кешендерін көрсетуі мүмкін.
